Γενική Γραμματεία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ομιλία στη Συνέντευξη Τύπου-Δημόσια Συζήτηση για την παρουσίαση της Έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας «Επικίνδυνα δυσανάλογη: η διαρκώς διευρυνόμενη “εθνική ασφάλεια” στην Ευρώπη» (ΔΣΑ, 18 Γενάρη 2017)
Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την πρόσκληση στη σημερινή μας συζήτηση.
Θεωρώ πως το αντικείμενο της συζήτησής μας, ειδικά σήμερα, η ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει καταστεί αναμφίβολα, τόσο πολύπλοκο, πολυπαραγοντικό και εξελισσόμενο, όσο η μορφή των απειλών, ασύμμετρων και μη και η τεχνολογία, μεταβάλλονται. Και η μεταβολή και εξέλιξη των παραπάνω παρατηρούμε πως συντελείται, ειδικά μετά το σημείο καμπή της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, ραγδαία, παγκοσμίως.
Η συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον αγώνα κατά της τρομοκρατίας θα πρέπει σίγουρα να αναγνωριστεί, ιδίως όσον αφορά στη συνεισφορά της στην ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών. Πτυχές της δράσης της Ένωσης κατά της τρομοκρατίας έχουν συχνά αποτελέσει αντικείμενο κριτικής μη κυβερνητικών οργανώσεων εξαιτίας της λήψης μιας σειράς μέτρων, των οποίων η συμφωνία προς τα ανθρώπινα δικαιώματα συχνά αμφισβητείται. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι τη σημαντικότερη θέση στη νέα αντιτρομοκρατική στρατηγική της Ένωσης κατέχουν τα μέτρα που εμπίπτουν στον τομέα της δίωξης. Εδώ εμφιλοχωρεί ο κίνδυνος της αναζήτησης γρήγορων λύσεων, που εν τέλει θα συμβάλουν σε έναν κύκλο βίας.
Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο κίνδυνος λήψης αντιτρομοκρατικών μέτρων που ενδέχεται να συνιστούν προσβολή για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μεγάλος, τη στιγμή που δημοκρατικοί και δικαστικοί έλεγχοι είναι ακατάλληλοι. Η επιλογή των κρατών-μελών να θεμελιώσουν ένα σημαντικό τμήμα της αντιτρομοκρατικής πολιτικής της Ένωσης στο δεύτερο πυλώνα της Συνθήκης και συγκεκριμένα την υιοθέτηση κοινών θέσεων ως εργαλείο για τη λήψη μέτρων, όπως οι κατάλογοι τρομοκρατών ή η ανταλλαγή πληροφοριών, στερεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάθε πηγή πληροφόρησης και δυνατότητα αντίδρασης. Επιπλέον, ο κοινοβουλευτικός έλεγχος περιορίζεται ακόμα περισσότερο, τη στιγμή που ένα μεγάλο μέρος των αντιτρομοκρατικών μέτρων λαμβάνεται με την εφαρμογή διεθνών δεσμεύσεων και αποφάσεων στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε.
Οι τρομοκρατικές πράξεις σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να έχουν δικαιολογία. Πρόκειται για δολοφονικές ενέργειες που στρέφονται κατά του κοινωνικού συνόλου και υπονομεύουν κάθε αγώνα για κοινωνική αλλαγή, ειρήνη και ευημερία. Παρόλα αυτά, η κήρυξη σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και η διαρκής παράτασή της, η λήψη μέτρων τα οποία αγνοούν τις βασικές αρχές των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών που κατοχυρώνονται σε διεθνή κείμενα, το profiling με ανθρώπους να συλλαμβάνονται με βάση την εθνική τους καταγωγή και θρησκεία, να κρατούνται χωρίς χρονικούς περιορισμούς και χωρίς κατηγορίες εναντίον τους, αποτελούν μέτρα των οποίων η αποτελεσματικότητα αμφισβητείται, αφενός εκ του αποτελέσματος δεν κρίνονται πάντα επιτυχή, ενώ αφετέρου είναι εμφανής η αρνητική επίδρασή τους στα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι περιορισμοί που επιβάλλονται στα ανθρώπινα δικαιώματα (και αυτοί είναι θεατοί αλλά και σε πολλές περιπτώσεις αθέατοι και κάτω από τη μάσκα του απορρήτου) θα πρέπει να προβλέπονται από το νόμο, να διέπονται από τις αρχές της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας, να ερμηνεύονται στενά και να μην προσβάλλουν τον πυρήνα του δικαιώματος, να σέβονται την αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων και να μην επιβάλλονται αυθαίρετα.
Τα κράτη – μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης έχουν την υποχρέωση να διαφυλάσσουν, για όλους εντός της δικαιοδοσίας τους, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες, όπως αυτές κατοχυρώνονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Περνώντας λοιπόν στο κομμάτι της τεχνολογίας και της Κοινωνίας της Πληροφορίας, αναπόσπαστο πλέον στην εποχή μας από την καθημερινότητα του πολίτη, το Διαδίκτυο και οι νέες μορφές επικοινωνίας και διακίνησης πληροφορίας έχουν αξία δημόσιας υπηρεσίας. Την ίδια, συνεπώς, βαρύτητα, λαμβάνει και στον τομέα της ασφάλειας. Οι χρήστες του Διαδικτύου θα πρέπει να έχουν την απαραίτητη υποστήριξη, προκειμένου να κατανοούν και να ασκούν αποτελεσματικά τα δικαιώματά τους online, όταν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες τους υφίστανται περιορισμούς ή παρεμβάσεις. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες έχουν την ίδια ισχύ, τόσο online όσο και offline.
Ένα τεράστιο ζήτημα άνοιξε, για παράδειγμα, με την υπόθεση Snowden και τις παρακολουθήσεις της NSA με λογισμικό που προσέδιδε απεριόριστη πρόσβαση, όχι μόνο στην ταυτοποίηση ενός εκάστου χρήστη, αλλά σε όλα τα μεταδεδομένα του, με μια απλή αναζήτηση, σε όλες τις επαφές του, σε όλο το φάσμα του διαδικτυακού βίου του, υπό το πρίσμα της εθνικής ασφάλειας.
Φυσικά, σε όλες τις χώρες δεν ισχύει η ίδια νομοθεσία. Όμως η ουσία που μπορεί κάποιος να διακρίνει μέσα από τον προβληματισμό αυτής της "διελκυστίνδας" μεταξύ δύο βασικών δικαιωμάτων, αυτό της ασφάλειας και αυτό του απορρήτου των επικοινωνιών και της ιδιωτικότητας, της διασφάλισης Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, είναι ακριβώς αυτή η διαχείριση της πληροφορίας από τις Αρχές και το κενό πέρα από τα ρητά οριζόμενα στο νομοθεσία στη μεταξύ τους σχέση.
Όταν συμβεί ένα σοβαρό έγκλημα, τότε οι διωκτικές Αρχές της χώρας μπορούν να αιτηθούν προς τις εισαγγελικές αρχές να γίνει «άρση του απορρήτου της επικοινωνίας», ώστε να ανακαλυφθούν τα πραγματικά στοιχεία των εμπλεκομένων σε ένα έγκλημα, οι οποίοι είχαν επικοινωνήσει μέσω κινητών τηλεφώνων ή μέσω Διαδικτύου. Προβλέπεται, μάλιστα, σε εξαιρετικές περιπτώσεις και η καταγραφή των συνομιλιών αυτών ή των «πακέτων δεδομένων» που ανταλλάσσονται μέσω συνδέσεων Διαδικτύου.
Πέρα από τις παραπάνω περιπτώσεις, όμως, που αποτελούν σαφείς εξαιρέσεις στο απόρρητο της επικοινωνίας, όταν μιλούμε για ένα περιβάλλον όπου βρίσκεται -και δικαιολογημένα- σε πλήρη εξέλιξη η έξαρση ανασφάλειας των πολιτών και ιδιαίτερα του "δυτικού" κόσμου λόγω των νέων μορφών τρομοκρατίας και απειλών, βρισκόμαστε να ισορροπούμε σε ένα πολύ λεπτό σκοινί.
Πόση έκπτωση σε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα είμαστε διατεθειμένοι να κάνουμε μπροστά στο διακύβευμα της εθνικής ασφάλειας, κάτω από ποιες προϋποθέσεις, και πώς θα διασφαλίζονται οι ορθές πρακτικές εφαρμογής τους; Πώς εξασφαλίζεται η αναλογικότητα στη συλλογή πληροφοριών σε ένα περιβάλλον δικτύων, αλλά και η άνευ διακρίσεων αναζήτησή τους;
Οι πολιτικές και οι πρακτικές ασφάλειας, αναμφισβήτητα, οφείλουν να ανταποκρίνονται στις νέες προκλήσεις και απειλές που παρουσιάζονται, ώστε να ικανοποιούν το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών. Κατά τα φαινόμενα, όμως, οι προκλήσεις αυτές, όπως η τρομοκρατία ή, αν θέλετε, και η στοχευμένη τεχνητή τρομοκράτηση και δραματοποίηση από μέρος των ΜΜΕ που πολλές φορές εντείνει δυσανάλογα το αίσθημα ανασφάλειας, δε θα σταματήσουν σύντομα. Αν οι προτεραιότητες για τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορούν να αλλάζουν σύμφωνα με την επικαιρότητα ή με τη διάρκεια της προσοχής των ΜΜΕ, τότε η οικουμενικότητα, η καθολικότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπονομεύεται. Αυτό ανοίγει τον δρόμο στον κυνισμό, τον σκεπτικισμό και, εν τέλει, στην ευρύτερη έλλειψη σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Με μια ανισόρροπη προσέγγιση που θα κλίνει ετεροβαρώς προς το μέρος της ασφάλειας, μια αλλαγή σε πολιτικές και πρακτικές ασφάλειας, ιδιαίτερα σε ένα κλίμα τεταμένης κοινωνικής ανησυχίας, πραγματικής ή τεχνητής, και κυρίως, που θα συντελεστεί σχετικά απότομα στη σκιά, ειδικά, γεγονότων που προκαλούν σοκ, ελλοχεύει όχι μόνον ο κίνδυνος διακριτικής μεροληπτικής μεταχείρισης συγκεκριμένων ομάδων ατόμων, αλλά και η διεύρυνση της δυνατότητας "διακριτικής ευχέρειας" των αρμόδιων Αρχών, χειρισμού -καθόλα πραγματικών- ζητημάτων ασφαλείας, υπό τη σκέπη του επείγοντος και του απορρήτου. Και μια διεύρυνση των περιπτώσεων διαχείρισης ζητημάτων ασφαλείας με "διακριτική ευχέρεια", με απουσία επαρκούς θεσμικού ελέγχου πρακτικά δύναται να ακυρώσει επιλεκτικά, και κυρίως, χωρίς να έχουν γνώση ή δικαίωμα προσφυγής οι θιγόμενοι, εκφάνσεις ελευθερίας και δημοκρατίας, ακόμη και σε ένα, υπό κανονικές συνθήκες, ευνομούμενο και διεπόμενο από διαφάνεια κράτος.
Επίσης, η μη επαρκής και συνετή, με βάση την αναλογικότητα, σχεδίαση των αλλαγών σε πολιτικές ασφάλειας και συνεπαγόμενης κατά περίπτωση περιστολής θεμελιωδών δικαιωμάτων λόγω εκτάκτων αναγκών ή νέων συνθηκών, και η έλλειψη του απαραίτητου χρόνου θεσμικής διαβούλευσης, προς ένα εκ των προτέρων καλά ενημερωμένο σώμα λήψεως αποφάσεων αλλά και της δικαστικής εξουσίας, ως προς τις νέες μορφές, τεχνολογίες και πολιτικές ασφάλειας, ώστε να εξασφαλιστεί από πριν το όριο της περιστολής δικαιωμάτων κατά περίπτωση, ελλοχεύει και τον κίνδυνο μιας μη συνειδητοποιημένης αποκρυστάλλωσης, επισημοποίησης και άτυπης μονιμότητας πρακτικών που όταν πάψουν οι συνθήκες ύπαρξής τους, αυτές θα έχουν ήδη γίνει κοινή πρακτική και βίωμα, με αποτέλεσμα την αμφίβολη επιτυχία και ταχύτητα στην απόσυρσή τους.
Σε κάθε περίπτωση, τα ανθρώπινα δικαιώματα θα πρέπει να αποτελέσουν κατευθυντήριες γραμμές στη χάραξη αντιτρομοκρατικών πολιτικών και γενικότερα πολιτικών ασφαλείας. Οφείλουμε να είμαστε σε επαγρύπνηση, προκειμένου να αποφύγουμε τον κίνδυνο να υπονομευτούν οι αξίες που θα πρέπει να διατηρήσουμε. Κάθε παρέκκλιση από την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δε συνιστά τίποτε άλλο παρά οπισθοδρόμηση του νομικού μας πολιτισμού.
